हिमाल पहाड तराई तीनवटै भाग समेटेर बनेको प्रदेश नं. १ को मेचीको तिरदेखि सगरमाथाको आधारशिविरसम्म पुग्दा यहाँ विविध जाति भाषा संस्कृति भेषभुषा भएको मानिस बसोबास गरेको ठाँउ हो । जैविक विविधताले धनी प्रदेश पनि १ नं नै हो ।

विश्वमा दुर्लव मानिएको रेडपाण्डादेखि लिएर संसारमा नपाईने काडे भ्याकुर यही प्रदेशमा पाईन्छ । सवैभन्दा होचो (६५मिटर) स्थान केचना र विश्वको सबभन्दा अल्गो हिमाल (८८४८मिटर) सगरमाथा पनि यही प्रदेशमा पर्दछ ।

गुरासको राजधानी, चराहरुको राजधानी, अर्नाको राजधानी यही प्रदेशमा पर्दछ । पर्यटकीय गन्तव्यको हिसावले प्रदेश नं. १ उत्कृष्ट मानिएता पनि उचित व्यवस्थापन र प्रचार प्रसारको अभावले ओझेलमा परेको छ ।

हामीभन्दा कम प्राकृतिक स्रोत साधान र कम पर्यटकीय सम्भवावना भएका पश्चिमी जिल्लाहरु पूर्व भन्दा राम्रो विकसित भएका छन् । हामी हाम्रो श्रोत र साधनलाई उपयोग गरेर ब्राण्ड बेच्न नसक्दा यहाँको पर्यटन प्रवद्धन हुन सकेको छैन् ।

महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले ‘के नेपाल सानो छ ?’ भन्ने निबन्धमा भनेका छन्, भौगोलिक, प्राकृतिक र सांस्कृतिक विविधता एकै साथ हेर्न विश्वमा धेरै देशको भ्रमण गर्नुपर्छ । तर, नेपालमा आए यो सानो क्षेत्रफलभित्र सिनेमाको पर्दामा पूरै जीवन हेरेजस्तै सारा विश्व नै देख्न पाइन्छ, पहाडको एक पाटामा घाम लागिरहेको हुन्छ, अर्को पाटोमा पानी परिरहेको हुन्छ र अलि पर हिउँ परिरहेको हुन्छ यो दृश्य नेपालमा एकै साथ देख्न पाइन्छ, यस्तो दृश्य विश्वका कुनै पनि देशमा एकैसाथ देख्न पाइँदैन, भूगोलको सीमालाई छाडेर हेर नेपाल कसरी सानो भयो ?

देवकोटाले भने झै पहाडको एक पाटामा घाम लागिरहेको दृष्य, अर्को पाटोमा पानी परिरहेको दृष्य, अलि पर हिउँ परिरहेको दृश्य पूर्वमा पनि एकसाथ देख्न पाइन्छ, यस्तो दृश्य विश्वका कुनै पनि देशमा एकैसाथ देख्न पाईदैन । यस्तो विश्वमा कही नभएको दृष्य, क्षेत्र बेच्न नसक्नु विडम्बना भएको छ ।

पछिल्लो समय नेपालमा पाउरोटी टोकेर छाक टार्ने र थोरै खर्चमा अत्यधिक समय नेपालमा विताउन खोज्ने पर्यटकको संख्या दिनानुदिन बढ्दै गएको छ । ति पर्यटकहरुलाई प्रदेश नं १ का पर्यटकीय क्षेत्र घुमाउन ल्याउन पहलकदमी गरिनुपर्दछ ।

प्रदेश नं १ का मुख्य गन्तव्य

धरान

पूर्वको पर्यटकीय शहर धरानको इतिहास खोज्दै जाँदा तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेर राणासम्म पुग्छ । सन् १९५८ सालमा चन्द्रपुर बजार (हालको पुरानो बजार) बसालेर धरान सहरको बस्ती बसाएको इतिहास छ । इस्ट इन्डिया कम्पनीलाई काठ आपूर्ति गर्न धरान हालेर चारकोसे जंगल फँडानी गरिएकाले यस ठाउँको नाम धरान रहेको हो । १९९० सालको भूकम्पपछि अर्का राणा प्रधानमन्त्री जुद्ध शम्शेरले हालको नयाँ बजार भनिने जुद्धनगर बसाए ।

२०१० सालमा ब्रिटिस सरकारले ब्रिटिस गोर्खा सैनिक कार्यालय स्थापना गरेपछि पूर्वी पहाडी जिल्लाको व्यापारिक केन्द्रका रूपमा धरानको विकास भएको हो । गोर्खा शैनिकको कार्यलय स्थापनाले धरानलाई पूर्वी पहाडी जिल्लाको नाकाको रुपमा विकसित गरेको पाईन्छ ।

स्थानीय बुढापाकाका अनुसार पाल्पाका सेनवंशी राजाले विजयपुर गढीलाई सामरिक हिसाबले महत्वपूर्ण किल्ला बनाएका थिए । गोर्खाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले १८३१ सालमा सम्झौता गरेर नेपालमा गाभ्नुअघि विजयपुर किरात प्रदेशको राजधानी थियो । त्यही विजयपुरगढी धरानको शिरका रुपमा रहेको छ ।

वि.स. १९५० तिर घना जङ्गल फँडानी गरेर सानो बस्तीबाट सुरुवात भएको धरान, वि.स. १९५९ मा तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री श्री ३ चन्द्र शमशेरले चन्द्रनगर (हाल पुरानो बजार) र वि.स. १९९० तिर श्री ३ जुद्ध शमशेरले जुद्ध नगर (हालको नयाँबजार) बसालेको इतिहासमा पाइन्छ । वि.स. २०१० सालमा पूर्वाञ्चलको लागि ब्रिटिस गोर्खा भर्ती केन्द्र धरानमा स्थापना भए पछि मुख्य रुपमा धरानमा बसोबास तथा चहलपहल बढेको हो ।

२०७१ वैशाख २५ गतेको मन्त्रिपरिषद्को निर्णय अनुसार पाँचकन्या गाविसलाई पनि धरान नगरपालिकामा गाभी २३ वडा कायम गरियो । पुनः २०७१ मंसिर १६ गते नेपाल सरकार (मन्त्रीपरिषद्) को निर्णय अनुसार विष्णुपादुका गाविसलाई धरान नगरपालिकामा गाभेर २७ वडा कायम गरि उप(महानगरपालिका घोषण गरिएको हो । गत फागुन २७ गते पुन त्यही क्षेत्र कायम गरि २० वडा कायम गरिएको छ ।

बहुजाति, बहुधार्मिक तथा बहुसांस्कृतिक सहरको रुपमा धरानलाई चिनिदै आएको छ । यो तराई र पहाडको संगमस्थल पनि हो ।

गारेर्खा शैनिकको कार्यालय उठेर पोखरा गए पछि उक्त स्थानमा बिपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान धरान निर्माण भएको छ । देशकै विशेषज्ञ स्वास्थ्य सेवा तथा स्वास्थ्य शिक्षालयको रुपमा प्रतिष्ठान विकसित भएको छ ।

धरान शैक्षिक हव पनि हो । कृषि इन्जिनियरिङ पढाइ हुने एक मात्र सरकारी क्याम्पस यहीँ छ । केन्द्रीय खाद्य प्रविधि क्याम्पस र संस्कृत क्याम्पसले धरानलाई पूर्वकै शैक्षिक केन्द्र बनाएको छ । यहाँ पौराणिक महत्व बोकेका पीण्डेश्वर, दन्तकाली, बूढासुब्बा, पञ्चकन्या, विष्णुपादुकाजस्ता धार्मिकस्थल छन् ।

व्यवस्थित, सफा र सुन्दर शहर धरानको नामसँग भ्रपू लाहुरेहरुको नाम जोडिएर आउछ । अवकाशप्राप्त ब्रिटिस गोर्खा सैनिकले धरानलाई आवासीय सहर बनाएका हुन । उनीहरुले धरानलाई आधुनिकरण गर्न समेत ठूलो सहयोग गरेका छन् । चिटिक्क परेका घर । घरसँगै सुन्दर बगैँचा, व्यवस्थित ढलसँगै सफा र चौडा पक्की सडक धरानको पहिचान हो । धरानलाई व्यस्थित गर्न यहाँका जनताले कुनै कन्जुसाई गरेका छैनन